Dilbilgisinin sesbilim, biçimbilim ve sözdizimle birlikte dört çekirdek bileşeninden biri olan anlambilim, dilin temel güdüleyici dizgesini oluşturur. Kimi kuramların anlam güdüsüz dil birimleri ve yapılanmalardan söz etmesine karşın, dilin bütüncül bir dizge olarak anlamdan soyutlanması mümkün görünmemektedir. Sesbilgisel, biçimbilimsel ve sözdizimsel olgu ve işlemler büyük ölçüde anlamla bağıntılı olarak gerçekleşir. Bu nedenle anlambilimin, dilbilgisinin tüm bileşenleriyle bir arakesit oluşturmanın ötesinde, başlı başına bu arakesitlerle var olduğu söylenebilir.
Ancak anlam, bilişsel özellikleri nedeniyle bilim ve düşün tarihi boyunca hiçbir zaman sadece dille sınırlandırılmış olarak ele alınmamıştır. Felsefe tarihi boyunca anlamın ne olduğu, nerede olduğu, dilden bağımsız bir anlamın olup olamayacağı, anlamın nasıl açıklanacağı gibi pek çok ontolojik ve epistemolojik tartışma yapılmış ve yapılmaktadır. Düşüncenin evrensel kural ve ilkelerini, dille gerçekleşen temel düşünsel bağıntıları belirleyen mantık bilimi için de anlam daima merkezde yer alan bir konu olmuştur. Bu nedenle kimi dilbilim ekolleri anlamı dilbilimin dışında ve anlambilimi bağımsız bir bilim dalı olarak görmüştür. Günümüzde anlambilimin bir dilbilgisi bileşeni ve dilbilimin bir alt dalı olduğu görüşü egemendir. Bu çerçeve genellikle dilbilimsel anlambilim terimi ile çizilmektedir.
Dilbilimsel anlambilimin sözcük ve tümce anlamı olmak üzere iki temel inceleme konusundan söz edilebilir. Sözcük-anlambilim, üretici dilbilgisi kuramı ile yeniden biçimlenen sözlükçedeki birimlerin içsel ve birbirileriyle olan ilişkilerine bağlı anlamsal özelliklerini ele alır. Eşanlamlılık, karşıtanlamlılık ve altanlamlılık gibi sözcüksel-anlam ilişkilerinin yanısıra, anlamsal bileşen çözümlemesi ve sözlükçenin buna bağlı yapısal düzenlenişine ilişkin ilkeler bu alanda yer alır. Tümcenin, dilin gerçekleşme düzlemi olması nedeniyle tümce-anlambilimin kullandığı araçlar ve kavramlar ise mantık ve matematik tabanlı olarak biçimlenmiştir. Özellikle 1970’li yıllardan bu yana başlı başına bir anlambilim modeli haline gelen biçimsel anlambilim üretici dilbilgisi kuramının sözdizimsel yapıyı anlamın üreticisi olarak gören anlayışı ile birlikte anlamı birleşimsel bir olgu olarak görür. Bu çerçevede anlam, özellikle mantıksal doğruluk koşulları ile belirlenen kaplamsal bir olgu olmakla birlikte, dilbilgisel ilişkilerle biçimlenen içlemsel boyutlarıyla da incelenmektedir. Bir bakıma sözcük anlamına ve sözcüksel ilişkilere dayanan ve geleneksel olarak nitelenebilecek anlambilim modelleriyle kuramsal karşıtlık oluşturan bu modelin biçimselliği, büyük ölçüde bağlamdan bağımsız ve mantıksal gerektirime dayalı evrensel bağıntıları ortaya koymasından kaynaklanmaktadır.
Anlamın bağlam duyarlı, iletişim merkezli ve etkileşime dayanan boyutları ise edimbilimin alanına girmektedir. Bundan ötürü genellikle anlambilim ve edimbilim ayrık iki bileşen yerine bütünleyici bileşenler olarak görülmektedir. Bunun yanında, 1980’li yılların başından itibaren gelişen bilişsel dilbilim, bütünüyle anlamı merkeze alarak, dili, ses ve anlam arasındaki simgesel bir eşleşme olarak görür. Hatta bilişsel dilbilim pek çok bakımından bir bilişsel anlambilim kuramı olarak görülebilir. Bu kuramda anlam, sözlüksel bir olgu değil, ansiklopedik bir oluşum olarak ve dil kullanıcılarının bilişsel bir kavramlaştırma sürecinin ürünü olan devingen bir bilgi olarak görülür. Dili ve dilbilgisini insanın genel bilişsel yetisiyle bütünleşik bir dizge olarak kabul eden bilişsel anlambilim, bu yönleriyle çağdaş ve ana akım dilbilim yazınında biçimsel anlambilime karşıt bir paradigma oluşturur.
Temel Kaynakça
Aloni, M. & Dekker, P. (2016). The Camridge Handbook of Formal Semantics. UK: Cambridge University Press.
Cann, R. (1993). Formal Semantics. An Introduction. USA: Cambridge University Press.
Croft, W. & Cruse, D.A. (2004). Cognitive Linguistics. UK: Cambridge University Press.
Cruse, D.A. (2000). Meaning in Language. New York: Oxford University Press.
Evans, M. & Green, M. (2006). Cognitive Linguistics. An Introduction. UK:Edinburg University Press.
Frawley, W. (1992). Linguistic Semantics. USA: Routledge
Heim, I. & Kratzer, A.(1998). Semantics in Generative Grammar. USA: Blacwell Publishers.
Jackendoff, R.(1983). Semantics and Conginition. USA: MIT Press
Jacobson, P. (2014). Compositional Semantics. UK: Oxford University Press.
Kövecses, Z. (2010). Metaphor. A Practical Introduction. New York: Oxford University Press.
Langacker, R. W. (2008). Cognitive Grammar. A Basic Introduction. New York: Oxford University Press.
Lappin, S.& Fox, C.(2015). The Handbook of Contemporary Semantic Theory. UK: Blackwell Publisng.
Löbner, S.( 2013). Understanding Semantics. USA: Routledge
Lyons, J. (1995). Linguistic Semantics. An Introduction. UK: Cambridge University Press.
Murphy, M. L. (2010). Lexical Meaning. UK: Cambridge University Press.
Portner, P.H.(2005). What is Meaning. Fundamentals of Formal Semantics. USA: Blackwell Publishing.
Riemer, N.(2010). Introduction to Semantics. UK: Cambridge University Press.
Saeed, J. I.(2009). Semantics. USA: Blackwell Publishing.
Winter, Y. (2016). Elements of Formal Semantics. An Introduction to the Mathematical Theory of Meaning in Natural Language. UK:Edinburg University Press.
