Sözdizim

Sözdizim, cümle bilgisi, tümce bilgisi, tümcebilim gibi adlarla bilinen ve bu adların da açıkça belirttiği gibi tümceleri ve tümcelerin iç yapılarını inceleyen dilbilim alt alanıdır. Bu çalışmalar, tek bir dil üzerinde dilbilgisel düzlemde gerçekleştiriliyorsa, iki ölçüte özellikle dikkat edilir. Bunlardan ilki, sözdizimsel bir incelemenin incelenen dildeki tüm kabuledilebilir tümceleri ve öbekleri açıklayabilmesi gerekir. Diğer ölçüt ise bu incelemenin yalnızca dilbilgisel tümceleri üretecek biçimde kurgulanmasıdır. Yani, incelenen dildeki tümcelerin dilbilgisel kurulumlarıyla ilgili ortaya çıkarılan kurallar yalnızca ve yalnızca dilbilgisel tümceler üretmelidir.

Tümce sözdizim çalışmalarında sözceden ayrılan ve soyut yapılanmasıyla tüm dillerin dilbilgisel örüntülerinin ürettiği en büyükçül yapı olarak düşünülür. Sözce ise tümcelerin dillerde soyutlanmış biçimleridir. Sözceler, duyulabilir, kaydedilebilir, yazılabilir; ancak tümceler ise sözcelerin soyutlanmış biçimleridir. Bu yönüyle tümceler insan zihnindeki dil sisteminin en belirgin ürünlerinden birisidir. Tümcelerin zihnin dilsel yetisinin en belirgin yansımaları olması, bu çalışma alanını da 1960’lı yıllarından başından beri çok başat bir çalışma alanı haline getirmiştir. Tümcelerden yola çıkarak zihnin işleyiş biçimini; dolayısıyla, beynin sırlarıyla ilgili bir ipucu elde etmeye odaklanan araştırmalar Üretici Dilbilgisi adı verilen bir paradigmayı biçimlendirmiştir. Bu paradigmanın en önemli temsilcilerinden olan Amerikalı Dilbilimci Noam Chomsky’e göre, dil insan zihninin bir aynasıdır ve bir dilin detaylı olarak iç yapısının incelenmesi bize zihnin sınırlarını sunacaktır.

Günümüzde sözdizim merkezli çok sayıda dilbilgisel kuram bulunsa da daha önce de söz ettiğimiz gibi Üretici Dilbilgisi bu çalışmaların en başatı olarak ön plana çıkar. Üretici Dilbilgisi, sözdizim denilen dilbilgisi bileşkesini üreten ve yapılandıran bir kesit olarak ele alır. Sesbilim ve anlambilim ise bu dilbilgisi kuramı içerisinde yorumlayıcı bileşenler olarak görülür. Biçimbilim sözdizimle iç içe işleyen bir kesittir ve bu dilbilgisi mimarisinde tüm kesitler etkileşimli olarak işler. Bu etkileşimli bilgi insan zihnindeki soyut dil becerisinin sırlarını ortaya çıkarmayı amaçlar, çünkü içsel dil yetisi ve sezgisi, dışsal dil ediminden bir yönle ayrılır. İçsel bilgi, insan zihni ile ilgiliyken, bu yetinin somutlaşması, eğitim, cinsiyet, kültür vb. gibi birçok değişkeni de beraberinde getirir. Öyleyse, zihnin işleyiş biçimini ortaya çıkarmayı amaçlayan bir dilbilgisi kuramının bu değişkenlerden soyutlanmış salt dil yetisine odaklanması gerekir. Bu yetiyi test ederken dilbilgisel yargı testi denilen ve dildeki olası tümceleri olanaksız tümcelerden ayıran sezgiye dayalı bir yöntem kullanılır. Bu sayede hangi dilbilgisel kuralların dillerdeki olası tümcelerin kurulumuna izin verdiği evrensel bir biçimde ele alınmış olur. Sözdizim çalışmalarının bu evrensel niteliği kuramın daha genel geçer bir adla ‘Evrensel Dilbilgisi’ olarak anılmasına yol açmıştır.

Temel amacı, dil yetisi ya da edinci ortaya çıkarmak olan Üretici Dilbilgisi çalışmalarının dünya üzerinde oldukça başat bir kuram olduğunu söylemek gerekir. Daha ayrıntılı bilgiler için lütfen aşağıdaki kaynakçaya göz atınız.

Temel Kaynakça

Adger, D. (2003). Core syntax: A minimalist approach (Vol. 20). Oxford: Oxford University Press.

Carnie, A. (2012). Syntax: A generative introduction (Vol. 18). John Wiley & Sons.

Hornstein, N., Nunes, J., & Grohmann, K. (2005). Understanding minimalism. Cambridge University Press.

Özgen, M. (2018). Formalist dilbilgisi kuramları. Pegem Akademi.

Radford, A. (2004). Minimalist syntax: Exploring the structure of English. Cambridge University Press.

Tallerman, M. (2014). Understanding syntax. Routledge.

Uzun, N. E. (2000). Ana çizgileriyle evrensel dilbilgisi ve Türkçe. İstanbul: Multilingual.